Herstelrecht
in het onderwijs
Meer praten, minder straffen
Bij herstelrecht gaat het niet primair om het bestraffen van ongewenst gedrag, maar om het herstel van de relatie tussen ‘‘dader’’ en ‘‘slachtoffer.’’ Herstelgericht werken is een langzaam groeiend fenomeen op steeds meer basis- en middelbare scholen in Nederland. Sterker nog: jaarlijks worden in totaal 40.000 zaken met herstelrecht afgedaan. De 66-jarige Rotterdammer en oud-docent in Nederlands en economie, Jan Ruigrok traint scholen in de methodiek van het herstelrecht binnen het onderwijs. De projectleider bij ECHO, oftewel het Expertisecentrum voor Herstelrecht in het Onderwijs, is door toeval op het concept van herstelrecht gekomen, nadat hij jaren les heeft gegeven aan leerlingen tussen de zestien en twintig jaar die geen diploma op zak hadden. Scholen waar nu al met herstelrecht wordt gewerkt, vallen onder de noemer ECHO-scholen. Op elf ECHO-scholen in Nederland is herstelrecht niet meer weg te denken, maar garandeert dat ook succes voor de toekomst?
Het is de periode tussen sinterklaas en kerst in 2015. Een Amsterdamse middelbare school in de Pijp hangt vol met kerstverlichting. De kantine is versierd met kerstklokjes, er staat een kerstboom op het podium en leerlingen dragen warme winterkleding. Omdat de pauze net is afgelopen, is het vrij rustig op de plek die veel leerlingen als een ‘’chillplaats’’ beschouwen. Een plek waar ze gezellig met hun vrienden kunnen chillen en ondertussen wat schoolwerk door kunnen nemen. Als een jongen van vijftien de kantine binnenloopt, kijkt niemand op. De veertig leerlingen die aanwezig zijn, hebben alleen maar oog voor hun eigen werk.
Vlak na het einde van de pauze loopt de jongen met een opvallend rood, bollig vuurwerkbommetje in zijn hand. Zonder twijfel steekt hij de witte lont aan. Het is een kort lontje, dus hij heeft maar weinig tijd. Een paar seconde later ligt het bommetje in het midden van de kantine. Binnen een mum van tijd komt het kleine balletje tot ontploffing. Het geluid, dat klinkt alsof twintig bowlingballen vanuit het plafond op de grond vallen, klinkt super hard. Het lijkt alsof de oorlog uitbreekt. De leerlingen hadden dit niet verwacht. Dat maakt de schrik alleen maar groter. Het gegil, waar de paniek mee aanvangt, eindigt in herrie en rennende mensen.
Niet alleen de scholieren schrikken, maar ook de leraren. Als de gemoederen iets later zijn bedaard, gaat de school gelijk over tot actie. Binnen een kwartier zit de jongen in het kantoor bij de schoolleiding. ‘Je bent geschorst! Ga maar een paar dagen naar huis om tot rust te komen,’ wordt door de schoolleiding tegen de jongen gezegd.
De poort naar herstelrecht in het onderwijs
Het is dinsdag 7 mei als een groep van veertig docenten in een cirkel aandachtig naar het verhaal over het vuurwerkbommetje luistert. ‘Dat is nog eens een binnenkomer,’ zegt een van de docenten van het Echnaton in Almere, zodra Ruigrok stopt met praten. Het verhaal over het vuurwerkbommetje komt altijd hard binnen bij de scholen waar Ruigrok een training verzorgt. Dit geldt ook voor de docenten van het Echnaton. De docenten zijn aanwezig om te worden ingewijd in de wereld van het herstelrecht in het onderwijs.
Ruigrok laat de docenten onderling het onderwerp even bespreken. Hij merkt dat conflicten altijd veel te weeg brengen op scholen. Zodra iedereen weer stil is, gaat hij verder. ‘Kijk, je kan conflicten op verschillende manieren oplossen,’ zegt Ruigrok, ‘maar vanuit het perspectief van herstelrecht was het echter beter geweest als eerst werd gekeken naar een mildere oplossing.’ De school had bijvoorbeeld ook de jongen even een half uur tot zichzelf kunnen laten komen, om vervolgens met hem in gesprek te gaan. Van daaruit hadden ze dan kunnen bepalen of de jongen bereid was om zijn excuses aan te bieden.
Jan Ruigrok heeft vroeger jarenlang les gegeven aan uitdagend publiek, zonder startbewijs. Dit waren mensen die zonder diploma van het vmbo naar het mbo kwamen. Hierna ging hij met zijn eigen trainingsbureau Rigardus scholen begeleiden in het zoeken van oplossingen voor grensoverschrijdend gedrag met leerlingen. ‘Dan zoek je naar ideeën en mogelijkheden,’ geeft Ruigrok aan.
Herstelrecht komt oorspronkelijk niet uit Nederland, maar is afgeleid uit de manier waarop het Maori-volk met conflicten omgingen. Klik hier om meer te lezen over de herkomst van het herstelrecht.
Ruigrok raakte ook geïnspireerd door experimenten in de Engelse stad Hull. Deze stad wordt als restorative community en city gezien. Herstelrecht zit daar niet alleen in het onderwijs, maar ook bij de politie en jeugdhulpverlening. Alle sectoren werken hier samen. Sinds 2006 werken diverse organisaties hier samen met het instituut voor Restorative Justice om burgerschap in Hull te bevorderen. Hierbij moeten burgers als onderdeel van een gemeenschap zelf oplossingen vinden.
De kikker en de prins
Ruigrok vervolgt zijn cursus op het Echnaton met een dobbelspel. Hierbij moet de docent die de dobbelsteen in handen krijgt, vertellen waar hij of zij enthousiast van wordt. Bij de eerste beurt wordt koken genoemd, gevolgd door allerlei andere enthousiaste reacties. Nadat de groep lekker op elkaar is ingespeeld, is het tijd voor het serieuze werk. ‘Kunnen we dit enthousiasme ook in het herstelrecht gieten?’
‘Als we terugdenken aan het voorbeeld met het vuurwerkbommetje, hoe zouden jullie dit aanpakken?’ Een vrouw van rond de twintig, net afgestudeerd, begint zachtjes te praten. ‘Ik denk dat het goed is om te kijken naar de motieven van de leerling.’ Een andere docent, een man van rond de dertig, gaat er doorheen: ‘Los je het daarmee op?’ ‘Nee, maar (...),’ nog voordat de vrouw is uitgepraat, is de man alweer aan het woord. ‘Ik denk dat het goed is om eerst iemand te schorsen, zodat de gemoederen kunnen dalen. Dan geef je het slachtoffer ook wat rust.’ Ruigrok knikt.
Het verhaal over het vuurwerkbommetje laat zien dat deze school er in eerste instantie voor koos om de jongen te schorsen. Er zijn verschillende manieren waarop je conflicten kan oplossen. Zo kan een school ervoor kiezen om te schorsen of een hartig woordje met een leerling te spreken en het daarbij te laten. Hierbij ligt de focus vaak alleen maar op degene die de fout is ingegaan. Er wordt echter niet gedacht aan de schade die een dergelijke fout bij anderen achterlaat. Met herstelgericht werken worden conflicten weer op een andere wijze opgelost dan de bovengenoemde oplossingen.
‘Met herstelrecht kijken we dus niet alleen naar de dader. Nee, we focussen ons juist op het slachtoffer. Het slachtoffer is leed aan gedaan en dat willen we herstellen,’ zegt Ruigrok.
‘Maar willen we wel schorsen?’ De docenten kijken Ruigrok vragend aan. Na een pijnlijke stilte gaat Ruigrok verder. ‘Kunnen we niet iets anders doen?’ Een jonge vrouw steekt haar hand op. Zodra Ruigrok knikt, begint ze met praten. ‘We kunnen ook gelijk met iemand aan tafel gaan zitten. Dan is het minder zwaar voor de dader.’ Ruigrok knikt wederom, maar is het er niet helemaal mee eens. ‘We willen in eerste instantie het slachtoffer een fijn gevoel geven, moeten we die er dan niet juist bij betrekken?’ De docenten stemmen quasi lachend met Ruigrok in. ‘Er kan ook meteen een gesprek tussen de dader en het slachtoffer samen met een docent plaatsvinden.’ Op die manier zorg je ervoor dat gelijk alle gevoelens op tafel komen. En het allerbelangrijkste: het slachtoffer wordt niet uit het oog verloren.
​
Vervolgens pakt Ruigrok een pop van tafel. Het is een prins met zwart haar, een kroontje op en een mantel aan. De docenten beginnen allemaal een beetje te smoezen en te grinniken. Uit de prins haalt Ruigrok nog een pop tevoorschijn. Een kikker. ‘Deze kikker en prins laten zien dat iedereen twee werelden heeft; een binnen- en een buitenwereld.’ Hij gaat op de stoel zitten en houdt de prins in zijn rechterhand en de kikker in zijn linkerhand.
​
Beijk de video om een impressie van de les te krijgen
‘De prins staat voor de buitenwereld, de persoon die wij mensen naar anderen toe zijn. De kikker daarentegen staat voor de gevoelens die wij in ons dragen.’ Hij legt de poppen neer en loopt terug naar zijn Powerpoint. Hierop is een kaart van Leiderschap in Hart & Nieren te zien. ‘Met deze kaart kan worden gekeken hoe we een probleem oplossen.’ In deze kaart staat ‘’met’’ voor het ideaal. Een docent staat in dit vakje als hij of zij herstelgericht te werk gaat. Hij denkt mee met het slachtoffer en wil de situatie zo goed mogelijk herstellen. En dat is ook waar het herstelrecht van uit gaat. Door samen te werken, kan je tot een betere oplossing komen.
​
Benieuwd naar nog een impressie van de les? Bekijk dan de onderstaande video.
Bovenstaande foto (Ruigrok, z.d.) illustreert het 'Leiderschap in Hart & Nieren' dat Ruigrok tijdens zijn trainingen gebruikt.
Helpende hand van Halt
Scholen pakken conflicten op verschillende manieren aan. Een school kan ervoor kiezen om zich er niet direct mee te bemoeien en schakelt Halt in. De Nederlandse instantie Halt voorkomt, bestrijdt en bestraft jeugdcriminaliteit bij jongeren tussen de twaalf en de achttien jaar. Halt is een vrijwillige interventie via waar jaarlijks zo’n 17.000 zaken worden afgedaan. De keuze om mee te werken aan een Halt-traject ligt dan ook bij de jongere en diens ouders. Dit betekent dus dat de school er niet direct wat over heeft te zeggen.
Een school kan er echter wel voor kiezen om spreekuren van Halt op school plaats te laten vinden. Rik Quint, specialist in herstelrecht bij Halt, geeft aan dat de instantie op verschillende scholen in Nederland een spreekuur houdt. ‘Als jongeren bij een incident met grensoverschrijdend gedrag betrokken zijn geweest, worden zij naar zo’n spreekuur doorverwezen.’ Omdat jongeren zelf verantwoordelijkheid moeten nemen voor hun daden, krijgen zij tijdens zo’n spreekuur de kans om datgeen wat ze verkeerd hebben gedaan, recht te zetten. ‘Van hun fouten leren ze, waarmee volgende fouten worden voorkomen.’
Zodra een jongere bijvoorbeeld iets steelt van een leerling of een vuurwerkbommetje gooit, komt diegene in aanmerking voor een Halt-straf. Of een delict geschikt is voor een Halt-traject, hangt geheel af van het soort delict. Naast het feit dat een jongere een Halt-waardig delict heeft gepleegd, moet hij dit ook hebben bekend en instemmen met het Halt-traject. Voor jongeren onder de zestien jaar geldt dat ook de ouders met de Halt-interventie moeten instemmen. Ondanks dat Halt een vrijwillige interventie is, heeft het wel gevolgen voor de jongeren als zij niet aan het Halt-traject deelnemen of het niet succesvol afronden. Dan ligt de bal bij het OM om eventueel in te grijpen.
De grens tussen intern oplossen of de politie inschakelen, hangt af van de vraag of er aangifte is gedaan. ‘Bij aangifte ligt de regie bij het OM, zonder aangifte ligt het bij de rector van een school,’ zegt criminoloog Gert Jan Slump, die voorstander is van een systeem waarbij naast het publiekelijke ook wordt gekeken naar wat partijen hebben gedaan. ‘Een soort middenweg.’ Volgens Slump kan het OM wel tussentijds handhaven. ‘Op die manier kunnen partijen de regie terug nemen.’ Als een conflict dan voor de rechtszaak al is opgelost, is een voorwaardelijk sepot voldoende.
Al doende leert men
Vervolgens begint Ruigrok op een whiteboard te schrijven. Linksboven tekent hij een vakje met de feiten. ‘Ik wil jullie vragen om een casus te bedenken, dan kunnen we zo in groepjes van vier kijken hoe jullie dit herstelgericht aanpakken.’ De docenten overleggen even met elkaar. ‘Laatst had ik een student die een 9 scoorde voor zijn toets Nederlands. Normaal haalt hij rond de 6. Ik was dus oprecht enthousiast. Toen ik later echter een andere toets nakeek, zag ik precies dezelfde antwoorden. Nadat ik de toetsen naast elkaar had gelegd, kwam ik erachter dat die student tijdens de toets bij een klasgenootje had afgekeken.’ ‘Ja, hoe los je dat het beste op?’ onderbreekt Ruigrok de man. ‘Jullie gaan hier straks mee oefenen, dus houd het nog even voor jezelf.’
Ruigrok schrijft in het tweede vakje op welke schade anderen hadden geleden. ‘Hier moet worden opgeschreven wie nog meer bij de feiten betrokken zijn. Daarna moet gekeken worden naar de behoeftes van alle personen die erbij betrokken zijn. In het laatste vakje schrijft Ruigrok ‘’acties’’ op. ‘Ik wil aan jullie vragen of jullie met die feiten en de andere gegevens willen kijken welke herstelgerichte acties het beste aansluiten op de behoeftes.’
​
Bekijk de video om een impressie van de opdracht te krijgen.
Nadat de docenten een half uur over de casus hebben gesproken, zijn ze het er over eens dat de spiekende student zowel slachtoffer als dader is. Hij heeft zelf een fout begaan, maar heeft door zijn daden ook een slecht cijfer gekregen. ‘Niet alleen de student is slachtoffer, maar ook wij als docenten,’ zegt de docent die met de casus aan kwam zetten. ‘Wij zijn het vertrouwen in de jongen verloren.’ ‘En hoe zouden jullie dat herstelgericht oplossen,’ vraagt Ruigrok. Vanuit verschillende kanten komt geluid. Een vrouw met blond haar begint met praten. ‘Er zijn meerdere mogelijkheden. Wij vinden het een prima oplossing als hij een spreekbeurt houdt over het spieken.’ Dan weet hij zelf wat hij heeft gedaan en kan hij zijn eigen fouten inzien. Ruigrok stemt met de vrouw in. ‘Hij zou natuurlijk ook een spreekbeurt over een grammaticale kwestie binnen de Nederlandse taal kunnen houden.’
De twee uur durende cursus loopt op zijn einde, maar nog lang niet iedereen is uitgepraat. Zoveel uitgewerkte ideeën en zoveel verschillende interpretaties. De docenten hebben nieuwe inzichten verkregen, maar weten nog niet helemaal zeker of herstelrecht ook op hun school kan werken. ‘Het is goed om na deze intensieve training nog een keer met alle docenten bij elkaar te gaan zitten,’ zegt Ruigrok, voordat iedereen wegloopt. Hierna ligt de bal bij de school: gaan ze wel of niet door met herstelrecht binnen het onderwijs.
​
'Hij biedt niet alleen zijn excuses aan, maar draagt ook daadwerkelijk bij aan het herstel. De leerlingen zijn het er allemaal over eens: de zaak is hiermee afgedaan.'
De cirkel
Na de kerstvakantie vindt het gesprek tussen de jongen die het vuurwerkbommetje gooide, zijn ouders en de schoolleiding plaats. De jongen, die normaal vol zelfvertrouwen de school binnenloopt, keert zich nu af van de leerlingen. Het petje op zijn bruine, rossige haar zorgt ervoor dat zijn lokken voor zijn ogen zitten. Scholieren kijken hem na, maar hij gunt hen geen blik waardig. Is het angst? Is het schaamte? Een paar minuten later zitten de jongen en zijn ouders bij de schoolleiding. ‘Zo, hoe gaat het met je,’ vraagt de directeur. De jongen ademt diep in. Het lijkt alsof hij iets wil zeggen, maar nog voordat hij zijn mond open doet, neemt zijn moeder het woord. ‘Hij krijgt vervelende berichtjes van alle leerlingen. Hij wil niet meer naar buiten, zo ken ik hem niet.’ Na een gesprek van een half uur zijn de partijen erover uit. Om de sfeer te herstellen, vindt een gesprek tussen de jongen en een aantal leerlingen plaats die slachtoffer zijn van zijn niet al te goede grap.
Zo gezegd, zo gedaan. Het is een maandagochtend. Amper een week na het gesprek zit de jongen samen met zijn moeder en een vriend in het klaslokaal. Zij zijn de rots in de branding. Niet veel later komen er ook een paar leerlingen aan. Zodra iedereen binnen is, sluit de directeur de deur. Hij legt kort een troostende arm om de jongen. ‘Het komt goed,’ lijkt hij te gebaren. De jongen zakt wat achterover. Niet uit desinteresse, maar uit angst. Angst om vernederd te worden. Iedereen heeft een stoel gepakt. Als de cirkel dan eindelijk rond is, begint een meisje van dertien, met vlechtjes te praten. ‘Ik was geschrokken. Zoals je weet heb ik last van trauma’s.’ Het meisje, die een paar nachten uit angst heeft wakker gelegen, moest weer denken aan de tijd dat zij moest vluchten voor de oorlog. Niet alleen de jongen, maar ook zijn moeder schrikt. De school is niet meer de veilige omgeving die het vroeger was. De jongen knikt. Er rolt een traan over zijn wang. ‘Het is ook niet leuk wat ik heb gedaan, dat weet ik ook wel.’ Maar wat nu?
​
Herstelgericht leren leven
Op het Prakticon in Doetinchem wordt al enkele jaren met herstelrecht gewerkt. Volgens Agnes Tuinte, oud-zorgcoördinator van het Prakticon, was de invoering van herstelrecht in de eerste instantie zwaar. Het duurde dan ook wel even voordat het zijn plaats had. ‘Het is nieuw en dat moet je eerst aftasten. Het moet helemaal geïntegreerd worden in jouw manier van denken en leven.’ Herstelrecht is inzetbaar in iedere fase. Het conflict wordt opgelost, de rust keert terug en recidive wordt dankzij herstelrecht eveneens voorkomen. Hierbij ontwikkelen leerlingen een houding en vaardigheden waar zij hun leven lang baat bij hebben. Er ontstaat een stevige structuur waarmee zij de uitdagingen waar zij in het leven voor komen te staan, met kracht en vertrouwen aankunnen.
​
Rap-idee
De leidinggevende van de jongen die het vuurwerkbommetje gooide, begint met praten. ‘Als je met een brommer een deuk in een auto rijdt, kom je ook niet zomaar met die deuk weg.’ Dat begrijpt de jongen. De leidinggevende stelt voor om naar zijn kwaliteiten te kijken. ‘Wat vind je leuk, waar ben je goed in?’ De moeder knikt naar haar zoon. ‘Mijn zoon kan goed rappen.’ De jongen knikt instemmend. Dat leidde tot het rap-idee. In de week die daarop volgt, gaat hij met een rap langs verschillende klassen. Dit wordt door iedereen positief ontvangen. Mensen zijn onder de indruk van zijn moed. Hij biedt niet alleen zijn excuses aan, maar draagt ook daadwerkelijk bij aan het herstel. De leerlingen zijn het er allemaal over eens: de zaak is hiermee afgedaan. ‘We zijn bereid om hem te vergeven.’
Het Prakticon heeft voorafgaand aan het herstelrecht meegedaan aan een nulmeting. Hierbij werd gekeken hoe de school eruit zag, voordat ze het herstelrecht gingen toepassen. Vervolgens kon het traject aansluiten op wat de school nog niet goed kon. ‘Zo werden de mensen op het Prakticon niet alleen inhoudelijk getraind,’ maar volgens Tuinte werd ook gekeken naar wat het voor de ouders, kinderen en leerlingen buiten de school deed
Op het Prakticon is een paar jaar terug iemand met een nepwapen de school binnengelopen. Een paar leerlingen schrokken hiervan. De jongen liet echter al snel merken dat het een nepwapen was. ‘Na een gesprek met de jongen, heeft hij zijn excuses aan de klassen en het team aangeboden en een brief geschreven.’ Dat draagt bij aan het veiligheidsgevoel van mensen op school. Herstelrecht impliceert namelijk dat de veilige plek hersteld moet worden. ‘Zijn bedoeling was uiteindelijk ook helemaal niet kwaadaardig.’
Een samenspel tussen de dader, het slachtoffer en de gemeenschap
Herstelrecht op scholen past in een bredere trend van Restorative Justice. Annemieke Wolthuis, vice-voorzitter van het European Forum for Restorative Justice, geeft aan dat het herstelrecht meer gericht is op herstel en de geleden schade. ‘Bij herstelrecht betrek je drie actoren in het proces, namelijk: de dader, het slachtoffer en de gemeenschap die erbij gebaat kan zijn.’ Op die manier ontstaat een systeem waarbij alle drie de actoren bijdragen aan een oplossing voor het conflict. Ruigrok geeft aan dat het slachtoffer moet worden teruggebracht in de positie waarin hij of zij verkeerde voordat het conflict plaatsvond. ‘Dit kan worden bereikt door de schade en/of het verdriet zoveel mogelijk te herstellen.’ Op die manier is het herstelrecht erop gericht dat het slachtoffer met zo min mogelijk emotionele schade de toekomst tegemoet gaat en wordt de verstoorde relatie herstelt. Er wordt dus gezocht naar genoegdoening voor het slachtoffer.
​
Een voorbeeld van een herstelgericht gesprek is een cirkelgesprek. Hierbij laat je alle, door Wolthuis genoemde actoren, met elkaar in gesprek gaan. Op die manier kan iedereen op elkaar reageren en kunnen gevoelens worden besproken. Hierdoor kan wederzijds begrip voor elkaars situatie ontstaan. Dit alles betekent niet dat er minder conflicten zullen zijn door het herstelrecht. Het betekent wel dat mensen zo goed mogelijk met conflicten weten om te gaan.
ECHO-scholen werken sinds 2003 samen in een overkoepelende gemeenschap. Momenteel zijn er volgens Ruigrok ongeveer elf scholen in Nederland die zich een ECHO-school noemen. Daarnaast zijn nog een heleboel andere scholen die zich bezighouden met herstelrecht, maar zich niet als ECHO-school profileren. Dat is op zich ook geen probleem, want ECHO vormt een vrije gemeenschap. Ruigrok heeft zo’n duizend scholen getraind in het herstelgerichte conflictoplossing. ‘Er zijn honderd scholen die zich bewust zijn van herstelgericht werken.’ De mensen die een training van Ruigrok hebben bijgewoond, hebben wel de vonkjes van het herstelgerichte traject overgenomen.
Nog meer weten over ECHO-scholen? Klik dan hier.
Als onderdeel van de ECHO-gemeenschap kun je onderling van elkaar leren en sneller voortgang boeken. Ook leiden minder conflicten tot minder drops-out, aangezien de sfeer op school verbetert en kinderen zo met plezier naar school gaan.
Herstelrecht of toch niet?
Herstelrecht werkt alleen als partijen bereid zijn om naar elkaar te luisteren en kritisch naar zichzelf willen kijken. In sommige situaties is herstelrecht gewoon niet mogelijk. Dat betekent niet dat het herstelrecht is mislukt, aangezien de school dan wel vanuit alle kanten heeft laten zien inzet te willen tonen. Dan kan het traject van Halt worden ingezet.
Als ouders zelf niet instemmen met herstelrecht, is dat jammer. Volgens Ruigrok is dat voor een school wel een mogelijkheid waarmee zij zich kunnen verantwoorden. ‘Als een ouder naar de rechter stapt, kan de school laten zien dat ze wel inspanningen hebben verricht om tot een zo goed mogelijke oplossing te komen.’
​
Ook is het mogelijk dat een slachtoffer niet bereid is om mee te werken aan een herstelgericht proces. Volgens Quint betekent dat niet meteen dat het onmogelijk is om een zaak herstelgericht op te lossen, want Halt werkt in principe ook het liefst met herstelrechtelijke elementen. ‘Eerst gaan we proberen uit te vinden waarom een slachtoffer niet mee wil werken. Vervolgens kijken we hoe we eventuele belemmeringen en bezwaren weg kunnen nemen.’ Als een slachtoffer uiteindelijk nog niet mee wil werken, dan kan Halt het slachtoffer natuurlijk niet verplichten.
Een voorbeeld van ouders die niet instemden met het herstelgerichte traject, is een school die een uitgebreid pestprotocol had. Uiteindelijk kwam een conflict binnen deze school voor de rechter. De rechter vroeg de school hoe zij met conflicten omgingen. Zij lieten het pestprotocol zien. Dit protocol was echter zo ingewikkeld, dat het moeilijk te handhaven was. Toch was dit een manier van verantwoording door de school. Zij hadden zich immers ingezet voor de leerling.
Herstelrecht werkt ook niet bij grote culturele verschillen. ‘Zoals bij radicale standpunten, waarbij een hele allochtone gemeenschap zich tegen een school keert. Dit kan voorkomen als een allochtone gemeenschap het gevoel krijgt dat de school autochtone leerlingen voortrekt. Ze hebben dan echter niet door dat zowel autochtonen als allochtonen fouten kunnen maken. Als ouders zo kwaad zijn, zien ze niet in wat de jongen fout heeft gedaan,’ laat Ruigrok weten. Dat heeft dan als gevolg dat ouders niet willen meewerken.
​
'Herstelrecht gaat over inclusie en samenwerking. Dan helpt het niet als je een onderscheid tussen groepen aanbrengt.' - Jan Ruigrok
​
In de gevallen dat herstelrecht wel werkt, kan het ook buiten het onderwijs toegepast worden. Restorative Justice Nederland (hierna RJN) is een organisatie die het herstelrecht in Nederland verder probeert te brengen. Door overleg met buitenlandse collega’s, kan het herstelrecht steeds beter worden aangepakt in Nederland. ‘We houden ons niet alleen met het onderwijs bezig, maar ook met andere thema’s zoals strafzaken,’ legt Wolthuis uit. Momenteel bestaat RJN uit 3 ZZP’ers. Zij staan er echter niet alleen voor. Met een heel netwerk eromheen leiden zij een academie waarmee mensen worden opgeleid in het herstelrecht.
Benieuwd naar de doelstellingen van RJN? Klik dan hier.
Bij herstelrecht in het strafrecht gaat het om conflicten die nog een stapje verder gaan dan alleen het gooien van een vuurwerkbommetje. Het wetboek van strafvordering kent nu al artikelen waarop het herstelrecht kan worden toegepast. ‘Zie bijvoorbeeld artikel 51A van strafvordering.’ Daarnaast kunnen alle rechtbanken in Nederland zaken tegenwoordig doorverwijzen naar mediation. Als beide partijen tot overeenstemming zijn gekomen, leidt dit vaak tot een sepot of tot strafvermindering.
Ruigrok wil geen uitspraken doen over de toepassing van herstelrecht tussen verschillende groepen in de samenleving. Volgens hem gaat herstelrecht immers om inclusie en samenwerking. Dan helpt het niet om een onderscheid tussen groepen aan te brengen. Wolthuis geeft daarentegen aan dat dit juist een thema is waar RJN meer grip op wil krijgen. Iedereen moet namelijk zo goed mogelijk worden geïnformeerd. Alleen dan zorg je ervoor dat iedereen op dezelfde golflengte zit. Dat vereist dat je soms bepaalde groepen anders moet behandelen. ‘Soms moet je wel aandacht besteden aan een mediator van eenzelfde cultuur,’ geeft Wolthuis aan. Dit betekent dat je bijvoorbeeld mensen uit Engeland aan een Engelse mediator koppelt. Deze heeft meer verstand over hun cultuur en kan de mensen zo beter op weg helpen. Volgens Slump is het belangrijk om te kijken naar de leercurve van leerlingen. ‘De concentratiecurve van vmbo-leerlingen is praktisch, waardoor je eerder dingen in de praktijk oefent, dan bij vwo-leerlingen.’
Er is meer dan ECHO
De ECHO-gemeenschap is niet de enige vorm van herstelrecht in het onderwijs. Een andere vorm van herstelrecht in het onderwijs is De Vreedzame School in Utrecht.
Volgens de wet moeten alle scholen iets doen met democratie en burgerschap, waarbij alle scholen hun eigen methodiek en aanpak hebben. Bij de meeste scholen blijft dit vaak haken in losstaande initiatieven en projecten. De identiteitsontwikkeling die bij burgerschap centraal staat is echter te veelomvattend om in een projectje te wikkelen. Bij de Vreedzame School krijgen kinderen van groep 1 tot en met groep 8 les in burgerschap. Inmiddels zijn ruim 800 basisscholen bij de Vreedzame School betrokken.
Dennis de Vries, directeur van stichting Vreedzaam, maakt de verbinding van de school naar de leerling. ‘Het programma van de Vreedzame school is gericht op democratisch burgerschap en opvoedkundig perspectief.’ Dit programma bestaat in de basis uit de gewone vakken die elke school aanbiedt, zoals taal, rekenen en aardrijkskunde. Bij de Vreedzame School geldt echter nog een andere belangrijke pijler, namelijk dat leerlingen zich leren ontwikkelen als burger in een democratische samenleving.
De voormalig schoolleider van OBS Overvecht, houdt zich ook bezig met de Vreedzame Wijk. ‘Op school leren de kinderen om iets op te lossen en zich te verplaatsen in een ander. Kinderen komen buiten school in contact met allerlei andere plekken, zoals de straat, een speeltuin of een sportclub.’ Al die andere opvoeders waar de kinderen buiten de school mee in aanraking komen, zoals wijkagenten en jongerenwerkers, neemt de Wijk mee in hetzelfde gedachtegoed als de School.
​
Wil je nog meer informatie over Stichting Vreedzaam? Klik dan hier.
​
​
Let’s bring it to court
Slump maakt zich hard voor de jongerenrechtbanken in Nederland. ‘Als een conflict plaatsvindt, wordt niet meteen aangifte gedaan. Een leerling wordt ook niet meteen geschorst.’ Er wordt gekeken of de dader en het slachtoffer er wat voor voelen om naar de jongerenrechtbank te gaan. Deze wordt bemenst door leerlingen, die de rol van advocaat en rechter op zich nemen. ‘In zeven trainingen van drie uur leren wij hen hoe het er aan toe gaat in een gewone rechtbank,’ waarna de leerlingen volgens Slump worden beëdigd. Na een incident vindt dan een zitting plaats. Op basis van die zitting wordt een uitspraak gedaan. ‘Er zit altijd een volwassen begeleider bij, omdat school zo toch de verantwoordelijkheid houdt.’
Op zoek naar verdieping over de jongerenrechtbanken? Klik dan hier.
​
De weg naar een herstelgerichte toekomst
Bij de Halt-straf wordt altijd gekeken naar de mogelijkheden van het aanbieden van excuses en een schadevergoeding. ‘Dat zijn herstelrechtelijke elementen. We geven echter geen 100% herstelrechtelijke interventie,’ geeft Quint aan. Wel ziet Halt steeds meer het belang van herstelrecht in. ‘Het excuus maken zit al meer in hun model. We kijken echter nog hoe we nog meer samen kunnen werken met Halt,’ laat Wolthuis weten.
Het Prakticon doet naast het herstelrecht ook aan andere manieren om een fijne sfeer op school te creëren. Zo geven ze in plaats van kanjertraining een faalangstreductie en sociale vaardigheidstrainingen. ‘Bij ons wordt actief aan groepsbuilding gedaan. We zijn een groep. De leerlingen zijn allen individuen, maar ook een groepslid.’ De groep ontwikkelt zich in fasen aan de hand van stappen. Aan de hand van die stappen worden dan weer thema’s opgebouwd.
Bij het Prakticon wordt bij een delict niet meteen Halt ingeschakeld. Eerst wordt gekeken naar de mogelijkheden binnen de school. Als het delict wel te heftig is, schakelen ze de school politie in. ‘We krijgen voorlichtingen van Halt en daar waar leerlingen met Halt te maken krijgen, hebben wij ook contact met Halt.’ Dit geldt ook voor zaken buiten school om, laat Tuinte weten. ‘Leerlingen worden als individu gezien. Als individu kom je nou eenmaal soms in bepaalde situaties terecht.’
​
De ECHO-gemeenschap, Halt, de Vreedzame School en de Jongerenrechtbanken hebben allemaal een andere wijze van conflictoplossing. ECHO-scholen houden gesprekken in herstelcirkels, Halt houdt spreekuren op school, de jongerenrechtbanken houden een zitting en de Vreedzame School kijkt naar de burger. Desondanks hebben ze allemaal een ding gemeen: ze zetten zich in voor een herstelgerichte toekomst.
​
Volgens Ruigrok zijn de ECHO-scholen veelbelovend. Ook Slump gelooft in de herstelcirkels, maar denkt dat je met de jongerenrechtbanken meer kan bereiken. ‘Jongerenrechtbanken gaan dieper op het probleem in.’ Volgens Slump worden problemen daardoor voor langere termijn opgelost. De jongen die het vuurwerkbommetje gooide is in ieder geval met dank aan de ECHO-gemeenschap uit de problemen geholpen. 'Hij keek met tranen in zijn ogen het traject tegemoet, maar is vervolgens met een glimlach op zijn gezicht, met zijn rap door de school gegaan,' aldus Ruigrok. Dit kon echter ook met de jongerenrechtbanken of Halt worden bereikt. Er zijn dus meerdere wegen die naar een herstelgerichte toekomst leiden. ECHO is er een van, maar lang niet de enige.